فرضیه چیست؟

قبل از وارد شدن به مبحث فرضیه و فرضیه سازی لازم است مفاهیم و متغییر ها در روش تحقیق تعریف شوند.

 
تعریف مفاهیم و متغیرها
مفهوم و متغیر دو عنصر هستند که در اغلب تحقیقات حضوری تام و تمام دارند. در تحقیق به روش علمی یکی از حساسترین اقدامات تعریف صحیح و مناسب از این دو عنصر می باشد. اهمیت کار در این مرحله به صورتی است که لازم است با توجه به ویژگی های تحقیق به روش علمی دو گونه تعریف بدست می دهیم. تعریف شرحی و تعریف علمی و این دو تعریف را در مورد هر دو عنصر باید ارائه کرد.
تفاوت بین مفهوم و متغیر در یک تحقیق شاید بسیار ظریف باشد. منظور از مفهوم آن عنصری از تحقیق است که محقق قصد اندازه گیری آن را ندارد لیکن باید برای سایرین به طور مشخص آنرا تعریف نماید تا دیگران منظور و مقصود محقق را از آن واژه یا مفهوم درک نمایند و متغیر آن عنصری است در تحقیق که محقق دقیقا قصد اندازه گیری آنرا دارد و ضروری است دیگران درک مشخصی از آن بر اساس تعریفی که محقق ارائه می کند داشته باشند. از همین جهت است که هم در تعریف مفاهیم و هم در تعریف متغیرها به دو گونه از تعریف روبرو هستیم. تعاریف شرحی عمدتا از لغت نامه ها ، دائره المعارف ها ، کتاب های مرجع و کتب درسی و... اقتباس می شود و تنها عنصر مورد نظر را تعریف نظری یا تئوری می نماید. به عبارت دیگر تعریف یک مفهوم بوسیله مفاهیم دیگر که معمولا از مطالعات و نظریه های موجود نشات می گیرد و با بیانی علمی ارائه می شود.بدیهی است در هنگام تعریف ذکر منبع مورد استفاده ضرورتی اجتناب ناپذیر است. اما در تعاریف عملی که به طور مشخص بر عهده محقق قرار دارد محقق آنچه را که از این عنصر در این تحقیق خاص مد نظر دارد بیان می کند. به بیان دیگر محقق به مشخص ساختن و تعریف نمودن آن متغیر و تعین کردن عملیات و معیارهای تجربی که برای اندازه گیری و سنجش آن لازم است می پردازد. 

تعریف متغیر : متغیر مشخصه یک عنصر پدیده موجود زنده و یا هر چیزی است که قابلیت تغییر داشته و می تواند مقادیر مختلفی را بپذیرد. به عبارت دیگر متغییر صفتی است قابل اندازه گیری که از شخصی به شخص دیگر قابل تغییر است.

 آنچه اهمیت دارد آنکه باید دقت شود در هر تحقیق ما متغیرهای خاص خواهیم داشت و اینگونه نخواهد بود که همه آنچه در یک مطالعه بعنوان متغیر حضور دارند برای تحقیق نامطلوب است. از سوی دیگر نوع متغیر علیرغم مشابه بودن عنوان از یک مطالعه به مطالعه دیگر ممکن است متفاوت باشد. 
متغیر را براساس عوامل مختلف به گونه های متفاوتی تقسیم بندی می نماید: 
چنانچه اهداف تحقیق مد نظر قرار گیرند 2 گونه متغیر خواهیم داشت: 
متغیر مستقل: آن متغیری است که محقق تاثیر آن را بر سایر متغیرها مورد سنجش قرار می دهد. 
متغیر وابسته: آن متغیری است که متغیر مستقل بر روی آن اثر می کنند. 
متغیر مداخله گر(واسطه): آن متغییری است که بر روی رابطه علت معلولی بین دو یا چند متغیر تاثیر می گذارد و باعث قوی یا ضعیف شدن رابطه بین متغیرها از حد واقعی آنها می شود. 

 
اما شکل دیگر بر اساس خصوصیات متغیر تقسیم بندی صورت بگیرد: 
• متغیر کمی: و آن متغیری است که با عدد نمایش داده می شود. بدیهی است این متغیر همچون تقسیم بندی معمول در اعداد به دو دسته متغیر گسسته و پیوسته تقسیم خواهد شد که متغیر پیوسته مقادیر کسری را هم می پذیرد ولی گسسته این امکان را ندارد. 
• متغیر کیفی: این متغیری است که کیفیت صفات با آن معرفی می شود. 
• متغیر مرکب: متغیری را که از ترکیب دو یا چند متغیر به وجود می آید می نامند. 
در همین جاست که تعریف متغیر آنهم به شکل عملی یا کاربردی ضرورت پیدا می کند. تعریف عملی باید بر اساس ملاکهایی صورت بگیرد که مهمترین آنها عبارتند از: 
قابلیت انجام داشته باشند 
دقیق و مشخص باشند 
قابلیت اندازه گیری داشته باشند 

 
تعریف فرضیه
تحقیق به روش علمی حول محور یک مسئله یا مشکل صورت می گیرد.قدرت تصور و حدس ذهنی انسان بعنوان یک محقق به او امکان می دهد تا در مورد موضوعات مختلف بیاندیشد،حدس بزند، تصویر ذهنی ایجاد کند و راه حل های مختلف پیشنهاد کند.یک محقق از همین روش برای طرح یک یا چند فرضیه برای نتیجه تحقیق استفاده می کند. بنابراین می توان فرضیه تحقیق را یک حدس علمی یا پیش داوری دانست که بوسیله ی جمع آوری حقایقی که منجر به قبولی یا رد آن فرضیه شده٬ مورد آزمایش نیز قرار می گیرد.

 به عبارت دیگر فرضیه راه حل پیشنهادی محقق برای حل مسئله تحقیق و یا نتیجه تحقیق است.
گاهی اوقات از یک فرمول برای بیان فرضیه استفاده می شود، بدین شکل که:" اگر چنین و چنان رخ دهد چنین و چنان خواهد شد" . این تعبیر ساده و روان به محقق امکان می دهد تا بتواند در جریان تدوین مسئله تحقیق خود، فرضیه ای مناسب که به طور قطعی با کل پژوهش او در ارتباط خواهد بود، بیان کند. نکته مهم این است که در جریان انجام تحقیق ، یک محقق صرفا قصد آزمایش فرضیه را دارد نه اثبات آن، البته چنانچه در پایان تحقیق نتایج، حاکی از اثبات فرضیه او بود می تواند آن را به شکل یک بحث علمی مطرح کند. در هنگام بیان فرضیه محقق به بررسی روابط بین متغیرها می پردازد.

 
این بیان به سه شکل صورت می گیرد: 
§ بررسی رابطه علت و معلولی بین دو یا چند متغیر
§ بررسی همبستگی و شدت آن بین دو یا چند متغیر
§ بررسی و مقایسه میزان تفاوت تاثیر دو یا چند متغیر بر یک یا چند متغیر
محقق برای تهیه فرضیه مناسب تحقیق عمدتا از منابع علمی در اختیار خود کمک خواهد گرفت. یافته های علمی قبلی که در زمینه موضوع تحقیق انجام گرفته است یکی از منابع اصلی برای تهیه فرضیه است. همچنین تجربیات شخصی فرد محقق می تواند نقش مهمی را در این زمینه ایفا نماید. گاهی اوقات فرضیه هائی مبتنی بر خیال و با مطالب غیر علمی، الهامات و پیشنهادات غیر عادی هم مطرح می شود که در برخی موارد به نتایج خوبی نیز نائل گردیده است. 
بیان یک فرضیه ممکن است به شکلی مثبت انجام شود که در آن رابطه بین دو یا چند متغیر یا تفاوت بین آنها بصورت احتمالی وبه شکل خبری مثبت بیان می شود. گاهی در فرضیه منکر وجود رابطه بین متغیرها شده و آنرا به شکل جمله خبری منفی بیان می کنند. ممکن است در فرضیه موضوع به شکل ضمنی مطرح شود. 

 
ویژگیهای فرضیه 
§ روش، معین و مشخص 
§ داشتن حدود مشخص،کوتاه و مختصر 
§ داشتن قابلیت اندازه گیری 
§ قابل فهم بودن (تعریف مناسب و خوب) 
§ بیان بر اساس تئوری ها و نظریه های موجود 

 
مرتبط بودن با عنوان تحقیق 
در" فرضیه تحقیق " پیش بینی و جهت گیری محقق نشان داده می شود. نکته دوم آنکه " فرضیه تحقیق " را به دوگونه می توان نوشت: 
1. فرضیه دو دامنه: که اختلاف را بدون در نظر گرفتن سمت و جهت آن بیان می کند. 
2. فرضیه یک دامنه : که جهت گیری محقق را در نوع تفاوت بیان می کند. 
نکات: مطالعات تحلیلی و تجربی به طور اصولی نیازمند به داشتن فرضیه هستند و این یک الزام منطقی است لیکن در مطالعاتی که صرفا به صورت توصیفی انجام می شوند نیازی بداشتن فرضیه نیست بلکه در این گونه موارد از سوالات مهم برای تدوین آنچه باید مورد اندازه گیری قرار گیرد استفاده می کنیم. 
فرضیه و سوالات مهم عمدتا از اهداف تحقیق حاصل می شود.
انواع فرضیه:
1- فرضیه تحقیق (H1)
2- فرضیه صفر (H0)
منظور از فرضیه تحقیق، فرضیه ای است که در آن به بیان تفاوت بین متغیرها (رابطه) پرداخته می شود، ولی فرضیه صفر بیان گر عدم وجود رابطه بین متغیر ها است.

 
نقش فرضیه
1- مطالعه منابع و ادبیات مربوط به موضوع تحقیق جهت دار می شود و از مطالعه منابعی که ربطی به تحقیق ندارند جلوگیری به عمل می آید. یعنی به تحقیق جهت می دهد و موضوع را در جهت مشخصی هدایت می کند
2- محقق را نسبت به جنبه های موقتی و معنی دار مسئله تحقیق حساس تر می کند.
3- فرضیه کمک می کند تا محقق مسئله تحقیق را بهتر درک کرده و روش های جمع آوری اطلاعات را بهتر تعیین کند.
4- فرضیه چهار چوب مشخصی برای تفسیر اطلاعات فراهم کرده و نتیجه گیری از آن را ارائه می دهد

یا..........................

تعاریف متفاوتی برای فرضیه، ارائه شده است که نتیجه ی آنها به این صورت است: «راه حل پیشنهادی پژوهشگر برای پاسخگویی به مسأله» (دلاور،1375، ص 69) و یا فرضیه14عبارت است از «یک جواب فرضی و یا حدس زیرکانه، درباره ی چگونگی روابط بین چند متغیر». در واقع، فرضیه، بیان کننده ی این مطلب است که «اگر چنین رخ دهد، چنان نتیجه می شود» (رمضانی، 1378، ص 27).
مثال: افراد سیگاری، بیشتر به بیماری های قلبی مبتلا می شوند. 
از بررسی تعاریف گوناگون فرضیه، مشخص می شود که فرضیه، نوعی حدس است که زاییده ی درک و فهم پژوهشگر از اطلاعات جمعآوری شده درباره مبانی نظری و آزمایشی تحقیق است و نمی تواند فقط زاییده تخیلات محقق باشد. 
فرضیه ی تحقیق، حدس بخردانه ای درباره ی رابطه ی دو یا چند متغیر است. فرضیه ها همواره به صورت جمله ی اخباری بیان 
میشوند و نشانگر نتایج مورد انتظار می باشد؛ مثلا این جمله که «بین مفهوم خود و پیشرفت تحصیلی، رابطه ی مثبت وجود دارد»، یک فرضیه است. آزمودن تجربی فرضیه، هنگامی امکان دارد که بتوان متغیرها را دستکاری، ردهبندی و اندازهگیری کرد. اگر هیچ یک از این حالات امکان نداشته باشد، برای تحلیل کمّی فرضیه، هیچ روشی موجود نخواهد بود (بازرگان، 1385، ص 35).
فرضیه در تحقیق، اثبات و یا ابطال نمی شود؛ بلکه بر اساس داده  های به دست آمده، تأیید یا رد می شود (دلاور، 1379، ص 42).
فرضیه ها به طور منطقی محتمل هستند و شواهد تجربی، محقق را قادر می سازد تا نتیجه بگیرد که تبیین از نظر احتمالی صحیح است و به طور منطقی، می توان آن را قبول کرد. 
منطق زیربنایی فرضیه ها 
فرضیه ها را بر دو اساس زیر می توان تدوین کرد: 
1. مفاهیم و یا نظریه های مرتبط با مسأله. 
2. مشاهده های تجربی ناشی از تحقیقات قبلی. 
در دستهبندی دیگر، منابع فرضیه، در شکل زیر نشان داده شده است. 
شکل شماره (2): منابع فرضیه 
منطق تدوین فرضیه ی تحقیق، در شکل زیر ترسیم شده است: 
بیان فرضیه ها به طور کلی، به صورت اگر a پس  bمی باشد؛ ولی بعضی فرضیه ها ظاهراً به صورت اگر a پس b، عنوان نمی شوند. مثال: «هدف این بررسی، مطالعه ی اثرات تقویت کلامی استاد روی رفتار کلاسی دانشجو است». در مثال فوق، ظاهراً اگر a پس b عنوان نشده، ولی به آسانی قادر به تبدیل به آن می باشد؛ «اگر استاد دانشجویان را برای عملکردهای مطلوب کلاسی تقویت کند، رفتار دانشجویان، بهبود می یابد». بنابراین، از فرم کلی اگر a پس b، به طور ضمنی برای بیان فرضیه استفاده شده است. 
شکل شماره (3): عناصر اصلی فرایند پژوهش علمی: اجزاء اطلاعاتی (مستطیل ها)، اجزاء 
روش شناختی (بیضی ها) و تبدیل اطلاعات (پیکان ها)
(اقتباس از: 1971،WALLACE به نقل از بازرگان و دیگران،1385،ص 36)
ملاک های تدوین فرضیه ی تحقیق 
1. فرضیه باید به صورت یک جمله ی خبری، روشن و بدون ابهام بیان شود؛ مانند مثال زیر: 
مثال: 
سؤال تحقیق: چه رابطه ای بین هوش دانشجویان و پیشرفت تحصیلی آنها وجود دارد؟ فرضیه تحقیق: دانشجویانی که 
باهوشترند، از پیشرفت تحصیلی بالاتری برخوردارند یا دانشجویان دارای پشت کار بالا و هوش متوسط، از پیشرفت تحصیلی بالاتری برخوردارند. 
2. فرضیه باید رابطه بین دو یا چند متغیر را بیان کند. این رابطه، معمولا مثبت و مستقیم است (حسنی، 1373 ص 19).
مثال: 
دانشجویانی که انگیره ی بیشتری دارند، در تحصیل، کامیابترند. 
3. فرضیه باید قدرت تبیین داشته باشد. یعنی ارتباط بین متغیرها را به صورت منطقی تبیین کند؛ مانند مثال زیر: 
سؤال تحقیق: آیا بین مطالعه ی صحیح و موفقیت در تحصیل، رابطه ای وجود دارد؟ 
فرضیه ی تحقیق: بین مطالعه صحیح و موفقیت در تحصیل، رابطه معناداری وجود دارد. 
4. فرضیه باید قابل آزمون باشد؛ یعنی بتوان با جمعآوری اطلاعات و مشاهدات، آن را رد و یا تایید کرد و اگر فرضیه تأیید شد، بتوان نتایجی از آن را پیشبینی کرد، مانند مثال زیر: 
فرضیه ی نامناسب: دانشجویان باهوشتر، انسان های ارزشیتری هستند. 
فرضیه ی مناسب: بین خلاقیت افراد در مطالعه و سرعت فراگیری، رابطه ی معناداری وجود دارد. 
5. فرضیه باید مختصر و گویا یا بدون ابهام بیان شود. 
مثال: 
تأثیر تدریس به روش سخنرانی، در یادگیری دانشجویان، کمتر از روش آزمایشی است. 
شکل شماره (4) انواع فرضیه در فرایند تحقیق 
به مثال زیر توجه کنید: 
فرض تحقیق: میانگین گروه A در درس ریاضی، بالاتر از گروهB است. 
فرض صفر: میانگین دو گروهA وB در درس ریاضی، تفاوتی ندارد. 
فرض خلاف: اگر فرض صفر رد شد، دو حالت زیر ممکن است پیش آید: 
الف) میانگین گروهA  در درس ریاضی، بالاتر از گروه B باشد که در واقع، فرض تحقیق، تأیید شده است. در این جا فرض خلاف و فرض تحقیق، یکی است. 
ب) میانگین گروهB در درس ریاضی، بالاتر از گروهA  باشد که در این جا، فرض خلاف با فرض تحقیق، متفاوت است. در این صورت، می توان نتیجه گرفت که فرض خلاف، ممکن است با فرض تحقیق یکی باشد و ممکن است با فرض تحقیق یکی نباشد. در یک دستهبندی دیگر، فرضیات تحقیق را صراحتاً به فرضیه تحقیق و فرض آماری تقسیم می کنند. 
فرضیه ی تحقیق15 و فرض آماری16 
فرضیه ی تحقیق، ترجیحاً جهتدار است؛ یعنی رابطه ی مشخصی را بین دو یا چند متغیر بیان می کند. این رابطه، می تواند به گونه های مختلف باشد. مثال های زیر، نمونه هایی از این گونه هاست: 
مثال1: 
1-1. بین متغیرهای x وy، همبستگی مثبت وجود دارد. 
1-2. روش تدریس «A»، بهتر از روش تدریس «B» است. 
1-3. پیشرفت تحصیلی دختران گروه 1 در ریاضیات، بهتر از پسران گروه 2 است. 
در صورتی که محقق، با توجه به پیشینه ی تحقیق، نتواند جهت خاصی را برای یافته های خود پیشبینی کند، به بیان سؤال ویژه ی تحقیق می پردازد. در مثال 2، نمونه ای از این گونه سؤال ها آمده است. 
مثال2: 
2-1. آیا میان XوY، رابطه ای وجود دارد؟ 
2-2. آیا میان روش تدریس «A» و «B»، تفاوتی وجود دارد؟ 
2-3. آیا میان پیشرفت تحصیلی دختران گروه 1 و پسران گروه2 در ریاضیات، تفاوتی وجود دارد؟ 
فرض آماری، رابطه ی بین متغیرها را بر حسب پارامترهای جامعه، بیان می کند. فرضیه ی تحقیق در فرض بدیل مخالف «H1» آماری منعکس می گردد؛ ولی فرض صفر آماری «H0»، همواره خلاف فرضیه ی تحقیق است. منطق استنباط آماری بدین گونه است که ما هیچ گاه نمی توانیم درست بودن یک فرض آماری را ثابت کنیم؛ بلکه می توانیم درست بودن آن را بر اساس داده های در دسترس، رد کرده یا تأیید کنیم. در واقع، اگر محقق فرض صفر را رد کند، فرضیه ی تحقیق خود را قبول کرده است (مثال 1-1 تا 2-3). در مواردی که محقق بر اساس پیشینه ی تحقیق نتواند رابطه ای بین متغیرها حدس بزند، می تواند به بیان سؤال های پژوهش بپردازد. در این گونه موارد، فرض بدیل محقق، بدون جهت بیان می شود و 
از آزمون یک طرفه، باید استفاده کرد؛ در حالی که در مثال های 2-1 تا 1-3، فرض بدیل، جهتدار نیست و گزاره ی خاص، به صورت سؤال است و از آزمون دو طرفه، باید استفاده کرد.